Pac Piotr h. Gozdawa (po 1570–1642), podskarbi nadworny litewski, wojewoda trocki. Był drugim synem Pawła (zob.) i jego pierwszej żony Rainy z Wołłowiczów, bratem Mikołaja, bpa żmudzkiego (zob.). Naukę rozpoczął prawdopodobnie w Akad. Wil., a następnie wyjechał za granicę; zwiedził Francję, Hiszpanię i Włochy. Na Litwę powrócił w r. 1592. W t. r., po ustąpieniu ojca, został starostą sądowym mścisławskim i dzierżawcą radomelskim. W r. 1597 otrzymał dożywotnio przywilej na wszystkie rozdane bezprawnie grunty w starostwie mścisławskim i dzierżawie radomelskiej oraz został zwolniony z obowiązku płacenia z tych dóbr daniny do skarbu królewskiego. W początkowej fazie wojny ze Szwecją o Inflanty dwukrotnie wystawiał poczty wojskowe. Za udział w tej wojnie otrzymał w r. 1607 wieś Berezetnię (star. mścisławskie). Prawdopodobnie brał również udział w wojnie smoleńskiej 1609–11 r. Posłował na sejm 1607 r., z którego był komisarzem do rozgraniczenia pow. brasławskiego od Kurlandii, na sejmie 1611 r. został wyznaczony na komisarza do rewizji myta mostowego w Brasławiu. Dn. 23 XII 1613 otrzymał urząd chorążego nadwornego litewskiego po Mikołaju Frąckiewiczu Radzimińskim, któremu ustąpił starostwo mścisławskie i dzierżawę radomelską. Z kolei 16 III 1615 wspólnie z drugą żoną Halszką z Szemiotów wszedł w posiadanie dzierżawy dawgieliskiej (pow. oszmiański). W r. 1618 towarzyszył Stanisławowi Kiszce, kanonikowi wileńskiemu i referendarzowi duchownemu lit., w podróży do Rzymu. Prawdopodobnie był świadkiem w procesie informacyjnym Kiszki na biskupstwo żmudzkie. Wpisał się wówczas 7 V do metryki nacji polskiej uniwersytetu w Padwie. Ok. r. 1626 odmówił przyjęcia kasztelanii witebskiej. Dn. 14 III 1633 mianowany został kasztelanem mścisławskim, jednakże urzędu nie przyjął, pozostając przy chorąstwie nadwornym litewskim. W końcu 1635 r. postąpił na podskarbstwo nadworne litewskie, które otrzymał za poparciem stryjecznego bratanka Stefana Paca, podskarbiego w. lit. (zob.). Dopiero pod sam koniec życia został senatorem: dn. 3 X 1640 otrzymał województwo trockie.

P. posiadał w pow. brasławskim i oszmiańskim: Ostrowiec z miasteczkami Koziany i Twerecz, Orżwetę, Komarowo, Widze, które zastawił w r. 1639 za 40 000 zł mieszczaninowi wileńskiemu Andrzejowi Snarskiemu, oraz Dzisnę, kupioną za 60 000 zł od brata Mikołaja, bpa żmudzkiego. Ponadto w r. 1625 kupił dobra lenne Miecuny. Pierwsza żona wniosła mu 10 000 zł na majętności Rogów (pow. wiłkomierski). Udział w życiu publicznym utrudniały mu ciągłe choroby. Już w r. 1602 w sytuacji nie rokującej nadziei na przeżycie «doznał cudu uzdrowienia za przyczyną św. Kazimierza» (Święcicki). Był niezwykle religijny. Szczególny szacunek żywił do zakonu bernardynów. Fundował kościół w Mścisławiu (pocz. XVII w.), ołtarz Św. Krzyża z grobowcem rodzinnym w kościele Bernardynów w Wilnie i klasztor Augustianów w Twereczu. Zmarł 19 VII 1642; przedtem 27 V t. r. spisał testament. Pogrzeb jego odbył się 21 X 1642 w kościele Bernardynów w Wilnie.

P. był żonaty dwukrotnie; jego pierwszą żoną (ślub przed kwietniem 1606) była Jadwiga z Zawiszów (zm. ok. r. 1610), wdowa po kniaziu Andrzeju Żylińskim, marszałku wiłkomierskim. Drugą (ślub przed r. 1614) była Halszka (Elżbieta), córka Wacława Szemiota, kaszt. smoleńskiego. W r. 1644 sprzedała ona synowi Feliksowi Janowi majętność Dzisnę (pow. brasławski) na pokrycie 90 000 zł długu, pozostałego po śmierci męża. Następnie 12 III 1648 otrzymała konsens na ustąpienie starostwa dawgieliskiego temuż synowi Feliksowi Janowi, podkomorzemu lit. Zmarła w r. 1652, pogrzeb odbył się 15 X t. r. w Wilnie.

Z pierwszego małżeństwa miał P. syna Jana (zm. ok. 1650), kanonika wileńskiego, sekretarza królewskiego, od r. 1645 biskupa nominata wendeńskiego, i córkę Zofię, benedyktynkę w Wilnie. Z drugiego małżeństwa pochodzili synowie: Krzysztof (zm. 1633), dworzanin pokojowy JKM, Wacław (zmarły na dworze cesarskim), Jerzy (w zakonie Bernard), bernardyn, gwardian trocki, Feliks Jan (zob.), Hieronim Dominik (zm. ok. 1662), Bonifacy Teofil (zob.), Michał Kazimierz (zob.) i Kazimierz (zob.). Córka Anna wyszła za mąż za Karola Piotra Dołmat Isajkowskiego, łowczego lit., a następnie za Teodora Aleksandra Lackiego, marszałka nadwornego lit.

Rycina z wizerunkiem postaci P-a i jego synów znajduje się w panegiryku J. Ślęskiego, Decora lilieti Petri Pac, Wil. 1642 (egzemplarz w B. Jag.); – Estreicher; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III; Dworzaczek; Niesiecki; Uruski; Żychliński; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; – Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, II; Dygoń T., Lilia Pacowska, Wil. 1642; Opis dokumentov Vilenskogo Central’nogo Archiva drevnich aktovych knig, Vil. 1912 IX 29, 58; Radziwiłł, Memoriale, III; Ślęski J., Lilia Pacowskiej familiej, Wil. 1642; tenże, Decora lilieti Petri Pac, Wil. 1642; Święcicki O., Theatrum S. Casimiri, Wil. 1604 s. 17; Vol. leg., II 1633 III 45; Zerzeński P. K., Dźwięk cnoty Szemiotów, Wil. 1652; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V nr 6956 cz. II s. 301, nr 11219, Sumariusz Metryki Lit. t. VII k. 26v., 33v., 75–76, t. VIII k. 199v., 236v.; B. Czart.; rkp. 1352 s. 240 (Herbarz litewski Wojciecha Kojałowicza z r. 1658).

Henryk Lulewicz